प्रारम्भिक बालविकास तथा शिक्षाको परिचय तथा अवधारणा

विकासवादी मनोविज्ञान र अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यास अनुसार गर्भधारणदेखि आठ वर्षसम्मको अवधिलाई प्रारम्भिक बालविकासको उमेर भनिन्छ । यद्यपि नेपालमा प्रारम्भिक बालविकासका लागि नीति तथा कार्यक्रमहरू परम्परागत रूपमा पाँच वर्षसम्मका बालबालिकामा मात्र केन्द्रित देखिन्छन् । तर नेपाल सरकार राष्ट्रिय योजना आयोगले स्वीकृत गरी कार्यान्वयनमा ल्याएको प्रारम्भिक बालविकास राष्ट्रिय रणनीति २०७७- २०८८ ले प्रारम्भिक बालविकासलाई गर्भावस्थादेखि आठ वर्षसम्मको अवधि भनी स्पष्ट रूपमा परिभाषित गरेको छ र अव बन्ने नीति र कार्यक्रमहरू यसैबाट निर्देशित हुन थालेका छन् । गर्भावस्था र जन्मपश्चातका केही वर्ष बालबालिकाको विकास र सिकाइ घरपरिवारबाट हुने गर्दछ भने तत्पश्चात बालविकास केन्द्रमा भर्ना गरेर सर्वाङ्गीण विकासको अवसर प्रदान गर्ने गरिन्छ । हाम्रो वर्तमान नीतिगत तथा कानुनी व्यवस्था अनुसार चार वर्ष उमेर पूरा गरेका बालबालिकालाई कक्षा एकमा प्रवेश गर्नुभन्दा अगाडि दिइने एक वर्ष अवधिको उनीहरूको सर्वाङ्गीण विकासमा केन्द्रित बालविकास तथा शिक्षालाई प्रारम्भिक बालविकास तथा शिक्षा भनिएको छ । 

प्रारम्भिक बालविकास र शिक्षाले बालबालिकाको शारीरिक, सामाजिक, बौद्धिक, भावनात्मक र भाषिक पक्षहरूको समग्र विकासलाई समेट्छ । प्रारम्भिक बालविकास र शिक्षाको मुख्य उद्देश्य बालबालिकाको सर्बाङ्गीण विकास, जस्तै- शारीरिक, बौद्धिक, सामाजिक, संवेगात्मक, भाषिक र सांस्कृतिक विकासलाई अधिकतम बनाउनु हो ।

बालविकासका मार्गदर्शक सिद्धान्तहरू

• बालबालिकाका मानसिक, सामाजिक र भावनात्मक पक्षहरू एकैसाथ विकास हुन्छन् ।
• प्रत्येक बालबालिका अद्वितीय छन् र सबैमा सिक्ने क्षमता हुन्छ ।
• बालबालिकाको विकास एक क्रमिक र निरन्तर प्रक्रिया हो ।
• प्रारम्भिक बाल्यकालमा बालबालिकाले तीव्र वृद्धि र विकासको अनुभव गर्छन् ।
• आनुवंशिक र वातावरण दुवैले बालबालिकाको सिकाइ र विकासलाई असर गर्छ ।
• बालबालिकाहरूले विभिन्न तरिकाले सिक्छन् र त्यसका लागि उनीहरूलाई सुरक्षित वातावरण उपलब्ध गराउन आवश्यक छ ।
• प्रारम्भिक बाल्यकालमा सिक्नका लागि खेल एक महत्त्वपूर्ण उपकरण हो ।
• सुरक्षित र राम्रो पालनपोषण गर्ने वातावरणमा बालबालिकाको राम्रो विकास हुन्छ ।
• प्रेरणा र प्रोत्साहनले बालबालिकाको सिकाइलाई सहज बनाउँछ ।

बालअधिकार

बालअधिकारको अवधारणा सन् १९२३ मा बेलायती नागरिक एग्लान्टाइन जेबद्वारा सुरु भएको थियो । उनले बाल संरक्षण सङ्गठन स्थापना गरिन् र बालअधिकारसँग सम्बन्धित सात सन्देश समेत तयार पारिन् ।

• जात वा धर्म जोसुकै भए पनि बालबालिकालाई संरक्षण गरिनुपर्छ ।
• परिवारभित्रका बालबालिकालाई परिवारको उचित सम्मान गरेर संरक्षण गर्नुपर्छ ।
• बालबालिकालाई नैतिक, आध्यात्मिक, शारीरिक, मानसिक र भौतिक रूपमा उचित विकासका लागि सबै सुविधाहरू प्रदान गर्नुपर्छ ।
• बालबालिकाले आफ्नो जीविकोपार्जनका लागि सामाजिक सेवाहरूबाट पूर्ण लाभ लिनुपर्दछ । सही समयमा उचित तालिम प्राप्त गर्नुपर्दछ । सबै प्रकारका शोषणबाट सुरक्षित रहनुपर्छ ।
• बालबालिकालाई आफ्नो प्रतिभा मानव सेवामा समर्पित हुनुपर्छ भन्ने बुझाइका साथ हुर्काउनुपर्छ ।
• भोकाएका बालबालिकालाई खुवाउनुपर्छ । बिरामीको हेरचाह गर्नुपर्छ । शारीरिक रूपमा अशक्त बालबालिकालाई उचित तालिम र शिक्षा दिनुपर्छ ।
• सङ्कट र विपद्को समयमा उद्धार हुने पहिलो व्यक्ति बालबालिका हुनुपर्छ ।